Do najstarszych miast w Polsce należy Chełmno, oddalone o około 40 km od Torunia, a 30 km na zachód od Grudziądza. Zanim jeszcze Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (popularnie nazywany zakonem krzyżackim) wzniósł swoją główną siedzibę w Malborku, wybrał na miejsce swojego tymczasowego pobytu miasto Chełm. Słynęło ono z licznych kościołów, a również z akademii, a jak głosi przekaz, był on filią krakowskiej. Położenie miasta na szlakach handlowych było korzystne. O tym starodawnym mieście nad Wisłą w Prusiech Zachodnich napisano artykuł w XX stuleciu (LAH).

Chełmno jest tak starożytne jak Gniezno, Kruświca, Poznań, Kraków itd., gdyż jego początki giną w pomroce dziejów. Jak tylko jakieś pewniejsze wiadomości dochodzą o nadwiślańskiej ziemi, to już i Chełmno istnieje. Zresztą i sama nazwa Chełmna czystosłowiańska wskazuje na starożytne pochodzenie, „chełm” bowiem jest to wyraz starosłowiański, znaczący tyle co szczyt góry, wierzchołek. Wiele jest wsi i miast w Polsce i w krajach słowiańskich, zwiących się podobnie np. Chełm w Lubelskiem, Chełmce w Kujawach, Chełm na Śląsku i w Czechach itd. Starożytność Chełmna poświadczają wymownie starosłowiańskie popielnice, wykopywane w pobliżu Chełmna, a mianowicie na górze św. Wawrzyńca.

Tu w Chełmnie w roku 1222, a podług innych pisarzy już za Mieczysława I w roku 965 założono pierwsze biskupstwo w krainie nadbałtyckiej.

Z Chełmna zasłynęło prawo chełmińskie. Była tu też akademia i liczne klasztory, krzewiące oświatę, a zarazem stolica województwa chełmińskiego.

Dodać do tego wypada, że Chełmno w prześlicznej leży okolicy i jest sławne cudownym obrazem Matki Boskiej. Tak więc Chełmno pod każdym względem może i powinno zwracać na siebie uwagę Polaków w najodleglejszych ziemiach i dlatego podaje się ten krótki opis tego starożytnego grodu.

Katolicki kościół ginazjalny

Stoi tam kościół po Dominikanach, dziś atoli zabrany katolikom i oddany protestantom. Okazałe są wieże ratusza i kościoła farnego. A ten z najwyższą wieżą jest kościołem pofranciszkańskim, dziś kościół gimnazyalny. Duży gmach przed kościołem to katolickie gimnazyum. Jest też kościół, który należy do Córek Miłosierdzia, które utrzymują szkołę żeńską i lazaret. Jest tam również wybijający się w górę komin, z którego wydobywają się buchające w górę dymy, jest to zakład parowy, napędzający w górę wodę, gdyż w samym Chełmie brak dobrej wody, bo miasto rozłożyło się na wysokim wzgórzu.

Wspomniane wcześniej biskupstwo zostało zniszczone przez Prusaków; tak nazywano ówczesną ludność zamieszkującą Warmię i Mazury. W roku 1217 zburzyli oni Chełmno, a w 1222 roku książę mazowiecki Konrad założył biskupstwo chełmińskie, poddając je pod zwierzchnictwo arcybiskupa gnieźnieńskiego. Pierwszym biskupem chełmińskim był Cysters Chrystyan. Konrad uposażył hojnie biskupstwo chełmińskie, gdyż darował mu 100 wiosek i kilka zamków, oraz przeznaczył mu połowę dochodów ziemskich, jakie mieli książęta z biskupstwa chełmińskiego i nakazał poddanym składać dziesięciny. Rozciągało się biskupstwo chełmińskie między rzekami Ossą, Drwęcą i Wisłą, z dodaniem rzeki Lubawskiej.

Krzyżacy sprowadzeni przez Konrada na podbicie Prusaków, tutaj w Chełmnie najprzód swą główną siedzibę mieli, zanim ją przenieśli do Malborga. W XIV wieku doszło Chełmno do wielkiej potęgi i zamożności. Osiadali tu liczni kupcy i to nie tylko krajowi, ale i duńscy, holenderscy i angielscy, który znakomity prowadzili handel. Wtedy też powstało sławne prawo chełmińskie.

Choć krzyżacy zobowiązali się najpierw oddać napowrot ziemię chełmińską, którą im Konrad na pewien czas oddał, to jednak nie oddali jej dobrowolnie, toteż Chełmno dopiero w 1466 do Polski wróciło. Za czasów zygmuntowskich istniała tu akademia, jako odnoga krakowskiej.

Wojny szwedzkie, które ogólnie prawie wszystkim polskim miastom upadek sprawiły, tak i Chełmnu cios zadały wielki. Nie mogło się dźwignąć miasto przez długie lata. W 1772 roku przeszło pod panowanie pruskie, zaś od 1807 do 1815 należało do Księstwa Warszawskiego.

Najdawniejszą pamiątką Chełmna jest zapewnie kościół pofranciszkański, czyli gimnazyalny, gdyż założono go w roku 1255. Zatem przeszło 600 lat trwa ta budowla, opierając się ludziom, czasowi i burzom.

Źródło. "Katolik", ścieżka dostępu ŚBC