Jakiego wydarzenia rocznica? II Rzeczpospolita.W „Gościu Niedzielnym” z roku 1923 opatrzonym numerem 10, wydrukowano krótki tekst o szczególnym wydarzeniu dla Górnego Śląska. Otóż dnia 7 listopada upłynął rok od utworzenia Administracji Apostolskiej. Rocznicy tej milczeniem pominąć nie możemy, napisano, bo rozchodzi się o fakt, który jest i pozostanie jednym z najważniejszych zdarzeń w nowszej historii naszego kraju. Będą o nim pisały śląskie dzieje, a szczegółowe prace historyków będą kiedyś wykazywały zasługi tych, którzy w nim mieli swój udział. I wtedy potwierdzi się, że właściwym twórcą naszej Administracji Apostolskiej jest sam Ojciec święty Pius XI. A zatem już we wstępie wskazano przedmiotowe wydarzenie oraz głównego jego sprawcę.
Co ma z tym wspólnego papież Pius XI?Imię Piusa XI przyjął Ambrosio Damiano Achilles Ratti. Urodził się 31 maja 1857 roku w Desio k. Mediolanu. Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Uczył się w szkołach kościelnych, ale maturę zdał w gimnazjum państwowym w Mediolanie; tam wstąpił do seminarium duchownego i 20 grudnia 1879 roku przyjął święcenia kapłańskie, a następnie kontynuował studia w Rzymie – uzyskując 3 doktoraty. Był wykładowcą uniwersyteckim w Mediolanie, tam też pracował w Bibliotece Ambroziańskiej (zajmował się m. in. konserwatorstwem, muzealnictwem, zabezpieczaniem starodruków oraz zdobył gruntowną wiedzę historyczną); odbył badania naukowe w wielu ośrodkach europejskich, m. in. w Berlinie, Monachium, Oxfordzie, Paryżu, Rydze i Wiedniu. Dystansował się od polityki oraz unikał polemik światopoglądowych. W 1911 roku został wiceprefektem, a w 1914 prefektem Biblioteki Watykańskiej, ponadto uzyskał godności: kanonika Bazyliki św. Piotra i protonotariusza; w Rzymie zaprzyjaźnił się z kard. Pietro Gasparrim, ówczesnym sekretarzem stanu; zapewnie z jego rekomendacji został 25 kwietnia 1918 roku mianowany wizytatorem apostolskim na Polskę i Litwę; otrzymał zaskakującą nominację, bowiem tereny polskie okupowali jeszcze Niemcy, a w Warszawie urzędowała Rada Regencyjna, zależna od okupanta i przewidziana jako zalążęk rządu na wypadek odbudowy Polski u boku Niemiec. Był zatem zdany na ewentualne lawirowanie między interesami Polski i Niemiec. Jego sytuacja jeszcze bardziej się skomplikowała po powstaniu Państwa Polskiego. Dnia 19 lipca 1919 roku złożył na ręce Józefa Piłsudskiego listy uwierzytelniające jako nuncjusz; następnie został konsekrowany przez abpa Aleksandra Kakowskiego w katedrze warszawskiej. Wobec konieczności przeprowadzenia plebiscytu na terenie Górnego Śląska i na Warmii kard. P. Gasparri powierzył mu 22 marca 1920 roku funkcję wysokiego komisarza kościelnego dla terenów plebiscytowych.
Nuncjusz A. Ratti między młotem a kowadłem.Przyjmuje się, iż nuncjusz był świadom tego, że otrzymany urząd wysokiego komisarza musi ściągnąć na niego odpowiedzialność za wydarzenia, na które nie będzie miał żadnego wpływu; ponad to orientował się w proniemieckim nastawieniu Gasparriego i działaniu na korzyść Niemiec ówczesnego nuncjusza monachijskiego, Eugeniusza Pacellego (późniejszy papież Pius XII),lecz powodem w obu przypadkach nie było germanofilstwo, ale niechęć do uszczuplenia silnego i konserwatywnego Kościoła niemieckiego na wschodzie, co w dobie wrzeń rewolucyjnych w Niemczech nie było bez znaczenia; poza tym katolicyzm niemiecki był stabilny, natomiast w nowo powstałej Polsce nastroje lewicy i liberałów były wyraźnie antykościelne. Sytuację zaostrzył okólnik biskupa wrocławskiego Adolfa Bertrama z 21 listopada 1919 roku wyraźnie faworyzujący stronę niemiecką i ograniczający polskich księży na Śląsku w ich propolskiej działalności plebiscytowej i obarczanie za to Polski, co podgrzewały demagogiczne wystąpienia niektórych niechętnych Kościołowi polityków polskich.
Papież Pius XI
Wtedy to pojawiła się jakaś przyczyna, o której historycy piszą, że ją trudno dociec, która spowodowała odwołanie nuncjusza w trybie pilnym 19 maja 1921 roku; we Włoszech objął archidiecezję mediolańską, a 19 lipca tego roku otrzymał kapelusz kardynalski. W niespełna 7m-cy od tego ostatniego wydarzenia, dnia 6 lutego 1922 roku został wybrany papieżem.
Zmagania o polską jurysdykcję kościelną dla Górnego Śląska.Obszar Górnego Śląska, który w 1922 roku wszedł w skład odrodzonej Rzeczypospolitej, w przeszłości, datowanej od państwa pierwszych Piastów, należał do dwóch stolic biskupich, wrocławskiej i krakowskiej. W wyniku wzrostu populacji ludności następował tutaj systematyczny rozwój sieci parafialnej i dekanalnej. Zwłaszcza dwa z nich, dekanat bytomski i pszczyński, należały do diecezji krakowskiej i jednocześnie, przez kilka stuleci, wchodziły w skład państwa czeskiego, następnie austriackiego i wreszcie monarchii pruskiej. Scalenie obszaru górnośląskiego pod względem kościelnym nastąpiło definitywnie w 1821 roku na mocy bulli papieża Piusa VII „De salute animarum”. Tym sposobem cały Górny Śląsk na jedno stulecie został włączony do diecezji wrocławskiej.
Złożoność problematyki górnośląskiej spotężniało po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Już 30 grudnia 1918 roku Centralna Rada Ludowa dla Śląska, mająca swoją siedzibę we Wrocławiu podsunęła pomysł kard. Adolfowi Bertramowi utworzenia Delegatury książęco – biskupiej dla Górnego Śląska. Biskup zwlekał z podjęciem decyzji zasłaniając się koniecznością rozstrzygnięć granicznych. Celem Centralnej Rady... było powstrzymanie działań zmierzających do utworzenia odrębnego biskupstwa oraz zdezorientowanie polskich sił politycznych.
Powołanie administracji kościelnej na Górnym Śląsku ożywiło się po okresie Powstań śląskich oraz Plebiscytu górnośląskiego z 20 marca 1921 roku. Jednak obydwie strony miały odmienne koncepcje, co do formy kościelnej administracji na tym terytorium. To też 13 października 1921 roku, ks. Michał Lewek oraz Józef Rymer w imieniu Naczelnej Rady Ludowej wystosowali petycję do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego życząc sobie w imieniu „ludu śląskiego” i „kleru polskiego” jak najszybszego odłączenia spod jurysdykcji biskupa wrocławskiego i utworzenia oddzielnej, niezależnej Administracji Apostolskiej. Autorzy zamierzali wpłynąć na polską dyplomację w Watykanie i liczyli, że mimo nierozstrzygniętych kwestii granicznych, Stolica Apostolska uczyni wyjątek. Tak więc ks. M. Lewek oraz J. Rymer proponowali ominąć inne pośrednie formy administrowania tym terytorium. Jednak urzędnicy ministerialni skłaniali się bardziej ku Wikariatowi generalnemu, czyli formie rządów zależnych nadal od biskupstwa wrocławskiego.
Również kard. Bertram zaczął energicznie działać na rzecz pozostawienia ziem górnośląskich pod swoją jurysdykcją. 18 października 1921 roku wyjawił w rozmowie ks. Janowi Kapicy, iż zamierza ustanowić swojego delegata, księdza – Polaka, na tej części Górnego Śląska, która zostanie przydzielona Polsce. Kilka dni później, podczas kolejnego spotkania, 21 października wręczył ks. J. Kapicy dekret nominacyjny na stanowisko delegata biskupiego. Stało się to w dzień po wyznaczeniu granic na spornym obszarze przez Radę Ambasadorów. Dokument zrównywał prawa delegata z uprawnieniami wikariusza generalnego, ale jednocześnie nie precyzował wielu kwestii w zakresie kompetencji ks. J. Kapicy. Sprawy te miały być rozstrzygnięte w przyszłości. Delegatura Biskupia na Górnym Śląsku obejmowała część górnośląską przyszłego województwa śląskiego z 111 pełnoprawnymi parafiami oraz 16 innymi jednostkami administracyjnymi Kościoła, czyli lokaliami i kuracjami.
Początkowo reakcja kół polskich była pozytywna. Lecz z końcem listopada 1921 roku, ks. M. Lewek ocenił utworzenie Delegatury jako zręczny wybieg kard. Bertrama. Ks. J. Kapica nie posiadał władzy w sprawach personalnych: mianowanie proboszczów, pozwolenia na budowę obiektów kościelnych, nakładanie kar. Ponadto Delegatura była niemal pozbawiona środków finansowych na prowadzenie bieżącej pracy administracyjno-biurowej. To wszystko sprawiło, że 27 lutego 1922 roku Naczelna Rada Ludowa powróciła do idei natychmiastowego odłączenia się spod jurysdykcji Wrocławia. Początkiem marca zostały opublikowane dwa memoriały przygotowane przez ks. Lewka i ks. Kubinę. Pierwszy z nich był przeznaczony dla delegacji polskiej w Genewie, a akcenty w nich położone dotyczyły okolicznosci powstania Delegatury i braków kompetencyjnych samego księdza delegata. Drugi przesłano do Watykanu. Kładziono w nim nacisk na sprawy duszpasterskie, specyfikę regionu, jego znaczenie gospodarcze i aspekty społeczne. Memoranda miały wywrzeć nacisk na gremia decydujące w sprawach śląskich, a jego skutkiem miało być powstanie diecezji śląskiej.
Ważnym przyczynkiem dla usamodzielniania się polskiego Śląska od diecezji wrocławskiej była Polsko – Niemiecka Konwencja Górnośląska zawarta w Genewie 15 maja 1922 roku, która m.in. regulowała prawa mniejszości wyznaniowych.
Wymiana korespondencji pomiędzu wojewodą śląskim Józefem Rymerem a bp wrocławskim kard. Bertramem nie przyniosła oczekiwanych skutków, ponieważ każda ze stron oczekiwała czegoś innego, a przede wszystkim ustępstw w zakresie swoich oczekiwań.
Kard. Bertram zmierzał niezmiennie do utrzymania Śląska polskiego w granicach diecezji wrocławskiej. Ale już wkrótce sprawy przybrały inny obrót. Po przejęciu Górnego Śląska przez polską administrację państwową, zaszło wiele faktów wyrażających chęć uniezależnienia tego terenu do Wrocławia. W sierpniu przybył na Śląsk marszałek Józef Piłsudski, który po powrocie do Warszawy na posiedzeniu Rady Gabinetowej proponował poczynić kroki w celu uniezależnienia górnośląskich, polskich duchownych od biskupa wrocławskiego. Także uchwała powzięta podczas „Dnia Katolickiego” w Katowicach 10 września 1922 roku wzywała władze kościelne i państwowe „ do rychłego utworzenia samodzielnej diecezji górnośląskiej”. Skoro jednak utrzymanie Delegatury było niemożliwe, co uświadomił sobie kard. Bertram, próbował on przynajmniej podsunąć na stanowisko administratora własnego kandydata, czyli ks. J. Kapicę lub ks. Józefa Kubisa. Zdecydowanie był przeciwny kandydaturze ks. Teodora Kubiny, mającego w oczach przedstawicieli Watykanu spore szanse na objęcie funkcji rządcy nowej jednostki kościelnej.
Ks. August Hlond administratorem polskiej części Śląska.Ostateczny wybór papieża Piusa XI padł na salezjanina, wówczas inspektora Inspektorii austriacko – węgiersko – niemieckiej, przebywającego w Wiedniu, ks. Augusta Hlonda. Podczas wizyty w Rzymie został zaproszony na audiencję, 7 listopada 1922 roku, podczas której Ojciec święty wręczył mu dekret Sanctissimus Dominus noster powołujący do życia Administrację Apostolską dla Śląska Górnego oraz mianował go administratorem.
Akt nominacyjny dla ks. Augusta Hlonda na stanowisko administratora polskiej części Śląska.
Tym samym Kościół katolicki na Górnym Śląsku został wyłączony spod jurysdykcji Wrocławia i poddany bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Skromny ingres nowego rządcy Administracji Apostolskiej odbył się 17 grudnia 1922 roku, czyli nazajutrz po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza.
Hlond August urodził się 5 lipca 1881 roku w Brzęczkowicach k. Mysłowic. W miejscowości swojego urodzenia ukończył szkołę elementarną, a następnie niemieckie gimnazjum w Mysłowicach; w 1893 roku udał się do Turynu, gdzie wstąpił do zakonu salezjanów; po odbyciu rocznego nowicjatu złożył 3 października śluby zakonne i w tym samym roku rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Gregorianum w Rzymie, uzyskując tu w 1900 roku doktorat. W tym samym roku salezjanie utworzyli pierwszy swój dom polski w Oświęcimiu, a A. Hlond został w nim wychowawcą, nauczycielem fizyki i matematyki oraz dyrygentem chóru i orkiestry (sam komponował utwory muzyczne).
Dnia 23 września 1905 roku otrzymał święcenia kapłańskie w Krakowie i został kapelanem oraz katechetą w Schronisku dla Młodzieży im. Księcia Augusta Lubomirskiego; w 1907 roku objął stanowisko dyrektora nowo otwartego salezjańskiego Zakładu Wychowawczego w Przemyślu; jednocześnie we Lwowie, jako wolny słuchacz, kontynuował studia filologiczne z zakresu polonistyki, rozpoczęte wcześniej na UJ w Krakowie; 1909 został dyrektorem niemieckiego salezjańskiego Zakładu Wychowawczego i Gimnazjum w Wiedniu, które rozbudował i doprowadził do wysokiego poziomu dzięki swym wpływom uzyskanym w austriackim ministerstwie; po podziale w 1919 roku prowincji salezjańskiej austro-węgierskiej na polską i austro-węgierską, powierzono mu, jako znającemu oba języki i relacje międzypaństwowe, tę ostatnią.
Już w 1918 roku poznał A. Hlond Achille Rattiego, wizytatora apostolskiego, a następnie nuncjusza w niepodległej Polsce, który, podróżując do Rzymu, zatrzymywał się u salezjanów w Wiedniu; utrzymuje się opinia, że tym kontaktom zawdzięcza A. Hlond późniejszą swą karierę kościelną; Ratti w 1922 roku został papieżem, przyjmując imię Piusa XI, a A. Hlond w tymże roku zostaje administratorem polskiej części Śląska, kościelnie wydzielonej z archidiecezji wrocławskiej, z siedzibą w Katowicach; po objęciu tej funkcji powołał on w Katowicach kurię diecezjalną, sąd diecezjalny, utworzył nowe dekanaty i parafie; w 1923 roku założył w Katowicach dla Polaków, wydawany do dziś, tygodnik diecezjalny „Gość Niedzielny”, a w 1925 dla niemieckiej ludności katolickiej „Sonntagsbote”; w 1924 roku powołana zostala Liga Katolicka, zorganizował diecezjalny Caritas, rozwinął w diecezji Ligę Antyalkoholową; organizował też Zjazdy Katolickie; w 1925 roku doprowadził do koronacji obrazu Matki Boskiej w Piekarach Śląskich, której dokonal nuncjusz Lorenzo Lauri.
Pierwszy biskup Diecezji Śląskiej ks. August Hlond
Po zawarciu przez Polskę w 1925 roku konkordatu i utworzeniu diecezji katowickiej został A. Hlond 14 grudnia tego samego roku pierwszym jej biskupem i 3 stycznia przyjął w Katowicach sakrę biskupią; erygował on kapitułę katedralną i zaincjonował wydanie urzędowego organu „Wiadomości Diecezjalne”.
Źródła: „G.N.”, ścieżka dostępu: ŚBC; K. Kanclerz „Administracja Apostolska dla Śląska Górnego”, w: Encyklopedia Województwa Śląskiego”, t. 1 (2014); ks. Z. Zieliński, autor hasła: „Pius XI”, w: „Encyklopedia Białych Plam”, t. XIV. Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne – POLWEN. 2004.; R. Bender, autor hasła: „Hlond August”, w: „Encyklopedia Białych Plam”, t. VIII. Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne – POLWEN.2002.;