Naturalne jednostki czasu. Istnieją trzy naturalne jednostki czasu: obrót ziemi dookoła osi, obrót księżyca dookoła ziemi i ziemi dookoła słońca; przeciętną wartość tych jednostek stanowią : 24 godziny, 29 dni, 12 godzin, 44 minuty i 29 sekund (dla księżyca) i na koniec 365, 24 setne dni – dla słońca. Liczby te wskazują dość wyraźnie całą niewspółmierność owych trzech jednostek, które co więcej, są od siebie całkiem niezależne.
Pełnia księżyca widziana z Ziemi. Autor Torsten Edelmann - Praca własna. CC BY - Sa 2.5
Od czasów najdawniejszych starano się je powiązać ze sobą i utworzono też rok księżycowo – słoneczny, najbardziej używany, którego długość jest w stosumku prostym do ruchów słońca i księżyca. Jakkolwiek zawiła i złożona na pozór miara taka w rzeczywistości była bardzo prostą, gdyż słońce i księżyc oszczędzali człowiekowi trudów w rachubie dni, skoro lata i miesiące wspaniałymi głoskami zapisywały się na przestrzeni nieba i w państwie roślinnym.
Miesięczno – słoneczny kalendarz. Rok miesięczno – słoneczny początek swój czerpie w naturze, znajdujemy go więc w najdawniejszej formie kalendarza żydowskiego; rok Izraelitów regulowano w ten sposob, iż święto paschy obchodziło się 14-go dnia pierwszego miesiąca, gdy jęczmień przynoszony na ofiarę dojrzał podczas pełni księżyca. Lecz, jeżeli można było przypuszczać, że jęczmień nie dojrzeje w ciągu owych dni 14, natenczas wstawiano jeden miesiąc Adar i nowy rok rozpoczynał się wraz z pełnią nowego miesiąca.
Kalendarz żydowski. Kalendarz żydowski posiada okresy 19 lat słonecznych, co równa się 235 miesiącom księżycowym; lata rachuje się tam od stworzenia świata, przypadającego według Izraelitów w dniu 7-go października na 3761 lat przed Chrystusem.
Chińskie i Hinduskie mierzenie czasu . Chinczycy i Hindusi mierzą swój czas podobnie. Miesiąc chiński rozpoczyna się wraz z pełnią; pierwszym zaś miesiącem roku jest ten, kiedy słońce wchodzi w znak ryby. Lecz jeżeli słońce w ciągu nowego miesiąca nie wstąpi w jakiś nowy znak zodiaku, natenczas wprowadza się miesiąc dodatkowy, oznaczony taką samą liczbą, jak i poprzedzający, a nadto jakimś znakiem szczególnym. W ten sposób miesiące mają po dni 29 lub 30, lecz kolejne ich następstwo nie podlega stałej zasadzie; nie zachowuje się jej również ani przy wprowadzaniu dodatkowego miesiąca, ani przy wstawianu dopełnionego roku, ponieważ zaś początek lat i miesięcy obrachowuje się według ruchów ciał niebieskich, przeto rok całkowity jest czymś niepewnym i zmiennym. Kilka minut, lub nawet sekund mogą zmienić początek miesiąca, lub nawet sprowadzić różnicę dosyć znaczną.
Chiński astronom. Ferdinand Verbiest, nadworny astronom cesarza Chin (1623 - 1688), narodowości belgijskiej, jezuicki misjonarz. Autor: Grentides. Wikimedia Commons.
Trudno byłoby powiedzieć, w jaki sposob starożytni dokonywali swych obrachowań astronomicznych; to też przejście od jakiejś daty chińskiej do odpowiadającej jej w innej chronologii byłoby prawie niemożliwym, gdyby uczeni tego kraju nie używali od czasów najdawniejszych okresów 60-dniowych (tak jak my siedmiodniowych tygodni) niezależnie od ruchów księżyca. Niepewność i trudność w oznaczaniu daty uczyniła z chińskiego kalendarza niezbędny przewodnik. Redakcję tego wydawnictwa powierza się tam zwykle cesarskiej komisji matematyków, znajdującej się często pod prezydencją księcia krwi. A zaś chwila wydania kalendarza jest istnym świętem, bywa on niezwłocznie przedstawiony członkom cesarskiej rodziny i wysokim dostojnikom.
Lata są tam oznaczone liczbą podwójną, pierwsza jest urzędową, zmienną i wskazuje długość danego panowania; druga stanowi jedno z ogniw 60-letniego okresu w którym każdy rok ma inną nazwę.
W całej Azji wschodniej system rachuby lat oparty jest na kombinacji jednej z liczb diesiątka (kan – albo łodyga) z jedną z liczb tuzina (chi – albo gałąź). Takie samo tworzenie okresów większych przez połączenie dwóch mniejszych, znajdujemy w Japonii, Mandżurii, Mongolii i Tybecie, gdzie czas dzieli się na okresy 60-letnie, utworzone z 10 i 12 letnich.
Kalendarz Azteków. U Azteków okres 52 lat, złożony z dwóch, czterech lub trzynastu mniejszych okresów, każe przypuszczać zgodnie z Humboldtem, że pojęcia azjatyckie dotarły aż do Meksyku. Mniej często spotyka się rachubę na okresy 12-letnie, przyczym każdy rok nosi nazwę jakiegoś zwierzęcia. Chronologię taką widzimy również w całej Azji Wschodniej.
Słońce nie tylko daje jasność. Miesięczno-słoneczny rok Hndusów opierał się na roku słoneczno – gwiazdowym, którego dwanaście miesięcy nierównej długości miały sobie ściśle zakreślony okres trwania. Słoneczny miesiąc Chaitra liczył 30 dni, 20 godzin, 21 minut, 2 sekundy i 36 tygodni, podczas, gdy dzień podzielony był na 60 godzin. Rachubę zaczynano na nowiu, jaki poprzedzał początek słonecznego roku. Jeżeli dwa miesiące księżycowe zaczynały się w ciągu jednego słonecznego, to pierwszy z nich bywał wstawiony, jako dodatkowy; jeżeli zaś ani jeden miesiąc księżycowy nie zaczynał się podczas słonecznego, to rok tracił wtedy jeden ze swoich zwykłych miesięcy, otrzymując natomiast dwa pośrednie.
Każdy miesiąc hinduski posiadał szczególną nazwę i początek każdego z nich (na nowiu) oznaczony był z taką wielką dokładnością, iż łatwiej jest odnaleść jakąś datę hinduską, niż chińską.
Rachuba lat rozpoczyna się od zera, przyczym drugi z kolei rok oznaczony jest liczbą itd., tak iż każdy rok jest właściwie datą poprzedzającego. Każdemu też w ciągu 60-letniego okresu nadaje się inną nazwę, okres ów różni się od chińskiego i oparty jest na ruchach planety Jowisza; wskutek tego, po każdych trzech i trzydziestu okresach robi się pewne poprawki w rachunku. Oprócz tego Hindusi używają rachuby na wieki.
Heleński kalendarz. Grecy używali najprzód okresu dwuletniego, przyczym każdy rok zawierał 12 trzydziestodniowych miesięcy – po tym okresie następował trzeci rok o 13 miesiącach, co utworzyło razem 370 dni na 1 rok; dalej następował okres 10 lat księżycowych, z wyłączeniem 7 dodatkowych miesięcy, a to w celu otrzymania 19 lat słonecznych. Każdy miesiąc składał się z 29 i 30 dni i czas liczono na olimpiady – po 4 lat w każdej. Era olimpijska sięga 776 – go roku przed Chrystusem. W roku 1433 przed naszą erą Kallippos zaprowadził tam okresy cokolwiek mniejsze niż 19 – letnie, gdyż po upływie każdych 76 lat odejmowano jeden dzień.
Czasy rzymskie. Rok rzymski składał się z 304 dni za czasów Romulusa, z 365 za Numy i z 366 nieco później wskutek wstawienia miesiąca zwanego Mercedonius. Rachubę czasu powierzano najwyższym kapłanom. Niektórzy z nich korzystali z tego, aby zmniejszać, lub przedłużać dowolnie czas urzędowania swoich przyjaciół lub nieprzyjaciół. Doszło do tego, iż na wiosnę obchodzono Autumnalia, a święto Cerery zimą. Juliusz Cezar położył temu kres, wprowadzając do Rzymu przy pomocy aleksandryjskiego astronoma Sosigenesa, rok z 365 dni i ¼ , wyrachowany przez Eudukcyusza w Egipcie, 366 dnie 4-go roku dodawano do miesiąca lutego; stało się to w 46 roku przed Chrystusem. Kalendarz ten jest podstawą naszego.
Wszędzie, gdzie nie obchodzono żadnych świąt na nowiu lub podczas pełni, zarzucono dość prędko rok miesięczno-słoneczny, zastępując go słonecznym.
Czas liczony w Egipcie. Starożytni Egiocjanie liczyli zrazu 12 miesięcy po 30 dni w każdym, czyli rok ich miał 360 dni, nieco później dołączono pięć dni dodatkowych. Rachubę lat rozpoczynano od chwili wstąpienia na tron faraonów.
A jaki był kalendarz perski? Taką samą rachubę czasu jak w Egipcie widzimy i u Persów, z tą różnicą, iż 5 dni dodatkowych łączyli oni z 8-ym, nie zaś 12-ym miesiącem. Miesiące perskie mają nazwy osobne, a lata rachuje się tam od wstąpienia na tron Yedagerda I. (399 lat po Chrystusie).
Plemienne obrachunki czasu. U niektórych plemion sposob rachowania czasu nie zasługuje na nazwę systemu. Mieszkańcy wysp Tahiti używają zmian księżyca i czasu dojrzewania zboża. A zaś Indianie Makha posługują się księżycem i porami roku, pomiędzy którymi odróżniają dwie: gorącą i chłodna.
Miary czasu w Meksyku. Rok meksykański był szczególną odmianą tego, jaki się składa z 365 i ¼ dnia. Zawierał on 18 miesięcy po 20 dni każdy, do których dołączono 5 dni dodatkowych; później zaś po upływie lat 52 dodawano 13 dni nowych, powstałych z 52 ćwierci dnia.
Astronom M. Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem. Artysta: Jan Matejko. Źródło/Fotograf www.pinakoteka.zaścianek.pl Lizencja PD-Art. Domena publiczna.
Kalendarz Grzegorza XIII. Ponieważ rok złożony z 365 i jednej czwartej dnia był trochę za długi, gdyż jego istotny okres równał się 365,240 dnia. Dla usunięcia niedokładności papież Grzegorz XIII. przy pomocy uczonego kalabryjskiego Lilio, rozkazał, aby wszelką liczbę stuleci, nie dzielącą się przez cztery, nie uważać za rok przestępny (np. 1700, 1800, gdzie jest stuleci 17 lub 18). Następnie, ponieważ podówczas należało dodać dni 10, ogłoszono więc nazajutrz po 4-tym października 1582 roku datę 15-go października; stało się to na rozkaz soboru nicejskiego. Reformę tę gregoriańską wszystkie kraje katolickie przyjęły bez zwłoki. Protestanckie państwa Niemiec przyjęły ją w 1600 roku, Anglia zaś w 1752. Zaprowadzenie tej rachuby w Polsce w 1586 roku, wywołało rozruchy w Rydze.
Kto zachował kalendarz juliański? Rosjanie, Grecy i chrześcijanie Wschodu, zachowali kalendarz juliański, daty ich są późniejsze od naszych o 12 dni (10 dni zniesionych w roku 1582 i 2 dni w 1700 i 1800).
Poprawki w kalendarzu perskim. Szach perski Edidin polepszył również kalendarz juliański, tak iż dzisiaj (w 1910 rok został napisany ten artykuł) niedokładność w rachubie czasu jest u Persów bardzo nieznaczną.
