Ruiny zamku w Odrzykoniu. Niejeden z czytelników przypomni sobie, jak serdecznie uśmiał się w teatrze, kiedy grano komedię Fredry, zatytułowaną „Zemsta”. Znajdą się między czytelnikami i tacy, którzy komedię tą oglądali więcej razy, oklaskując każdorazowo doskonałe postacie cześnika Raptusiewicza, czy sługi Dyndalskiego.
Zapewne nie wielu z tych widzów teatralnych wie, że komedia ta nie jest wyłącznie wytworem wyobraźni autora, a to dlatego, ponieważ Fredro posłużył się przy pisaniu „Zemsty” zdarzeniem prawdziwym, które miało miejsce lat temu trzysta (w 1932 roku) na Odrzykońskim Zamku.
Ruiny zamku Kamieniec. Autor: Red 81-Praca własna (own work by uploader). Utworzony: 5 września 2008. CC BY-SA 4.0. Wikimedia Commons.
Zamek ten, dzisiaj właściwie już tylko jego gruzy, zajmują jedno ze wzgórz, należących do odnogi środkowych Karpat, która ciągnie się na północ od miasta Krosna, będącego stolicą zagłębia naftowego krosieńsko-jasielskiego. Zbłąkanego w te strony wędrowca uderza wspaniały widok, jaki się u stóp zamku roztacza.
Wszystko dokoła tonie w powodzi lasów szpilkowych. Na jednym z okolicznych pagórków ostro rysują się na tle nieba trzy wyrzeźbione w skale ręką natury postacie „prządkami” zwane. W dole błyszczy w słońcu wstęga rzeki Wisłoka, a w dali hen ku południowi czernieje las szybów naftowych, czyli kopalń polskiego złota.
W najbliższej okolicy zamku, zarośniętej z rzadka krzakami głogów i ożyn, panuje grobowa powaga i cisza. Do naszych czasów zachowało się (do 1932 roku) z Odrzykońskiego Zamku niewiele. Smutnie sterczą ku niebu dwupiętrowe ściany ze stojącą na uboczu basztą. Gdzie niegdzie zachowały się resztki obronnego muru, ponacinane szeregiem strzelnic.
Brama prowadząca z zamku niższego do wyższego. Foto pobrano z periodyku "GN" nr 7/1932
Stylowe framugi okien, kropielnica, jako ślad zamkowej kaplicy, i dobrze zachowana brama, łącząca zamek niższy z wyższym, oto wszystko co się zębowi czasu oparło. W pośrodku tych gruzów wystawiła okoliczna ludność pomnik z popiersiem Kościuszki. Wznosząca się ku niebu postać nabiera tutaj, w otoczeniu walących się w gruzy murów średniowiecznego zamczyska, znaczenia symbolicznego. Walący się zamek – to Polska z czasów rozbiorów, kamienna postać bohatera – to wierna podobizna tego, który rzucił się pierwszy na ratunek rozpadającej się w gruzy Ojczyźnie.
Pomnik Tadeusza Kościuszki na zamku Kamieniec. Autor: Red 81 - Praca własna. Utworzony 5 września 2008. CC BY - SA 4.0. Wikimedia Commons.
Początków Odrzykońskiego zamku każą nam szukać historycy już w wieku XIII. Najprawdopodobniej powstał on znacznie później, za Kazimierza Wielkiego, jako warowna twierdza od strony Rusi. Nazywano go wówczas Kamieńcem.
Później, gdy Ruś przystała do Polski, zeszedł Odrzykoń z granicznego grodu do roli magnackiej siedziby. Był on w posiadaniu potężnych rodów Moskorzewskich, zwanych później Kamienieckimi, Bonarów i innych.
Położenie geograficzne zamku na mapie województwa podkarpackiego. Foto pobrano z Wikipedii, a link do niej zamieszczono przy źródłach.
Wiek XVII. zastaje na Odrzykońskim zamku dwu właścicieli zawadiajaków, Jana Skotnickiego i Piotra Firleya. Jeden był panem na zamku wyższym, czyli grodzie właściwym, drugi na przygródku. Pełne lat 30, od roku 1603 począwszy, trwają między nimi sprzeczki, zatargi, skargi sądowe i procesy. Kłócili się o wszystko, o mur graniczny, o drogę do zamku wyższego, o kaplicę zamkową, o wspólną studnię, o wał zamkowy itd. Znudzeni wreszcie długoletnimi sporami zawarli ugodę, przypieczętowaną małżeństwem między wojewodzicem Piotrem Firleyem i kasztelanką Zofią Skotnicką.
Tę oto historię wyczytał w zamkowej kronice Fredro i na niej oparł treść swej komedii. Zapoznał się z tymi zapiskami przypadkiem, kiedy przeglądał akta dotyczące wziętego za żonę wiana, do którego należały ruiny Odrzykońskiego zamczyska. Zamek bronił się raz tyko, jak mówią miejscowe podania. Było to za Jana Kazimierza. Od Węgier napadł znienacka Rakoczy i obległ go. Broniono się póki żywności i aminicji stało. Gdy posiłki nie nadchodziły załoga opuściła zamek podziemnym chodnikiem, łączącym go z odległym o 8 km miastem Krosnem.
Wejście do lochu poziemnego korytarza, który prowadził do wyjścia na powierzchnię pod miastem Krosno. Foto pobrano z periodyku "GN" nr 7/1932 r. Prawdopodobym jego twórcą jest autor artykułu, który swoje inicjały zamieścił pod swoim opracowaniem.
W wieku XVIII. Zamek dostał się w posiadanie hr. Jabłonowskich i przez nich przeszedł do Fredrów. Pod koniec tego wieku zaczął podupadać i powoli zamienił się w ruinę.
Prócz Fredry zetknęli się z odrzykońskimi ruinami poeta Goszczyński i wielki malarz J. Matejko. I na nich wywarły walące się w gruzy mury średniowiecznej warowni niezatarte wrażenie. Obaj zwiedzali Odrzykoń w czasie, kiedy resztki zawalonych komnat zamkowych zamieszkiwał obłąkaniec Machnicki, w połowie XIX . wieku, podając się za dziedzica władzy krółów polskich, upatrujący w zwaliskach upadłą ojczyznę i wierzący mocno, że przyjdzie chwila, kiedy zamek a z nim Polska wrócą do dawnej świetności.
Sylwetka Machnickiego na tle Odrzykońskiego zamku dała natchnienie Goszczyńskiemu do napisania pięknego poematu p.t. „Król zamczyska”.
Matejko zaś uwiecznił Machnickiego w swych obrazach, dając mu postać błazna królewskiego Stańczyka, ze smutną, zawsze pełną zadumy i troski o przyszłość Narodu, twarzą.
Spełniał więc Odrzykoński Zamek różne w ciągu swego żywota role. W odległej przeszłości stał na straży południowych granic Rzeczypospolitej, po jej upadku stał się natchnieniem dzieł, które w ciągu 150 letniej niewoli krzepiły serca rodaków, wpajając im wiarę w bliskie zmartwychwstanie Ojczyzny.
Wybrał i zamieścił Leonard
Źródła: "GN" nr 7/1932.